Ο Λακάν επινόησε ένα σύμπλεγμα κατόπτρων όπου συμμετέχει ένα πραγματικό αντικείμενο κι ένα φανταστικό είδωλο. Όλ' αυτά τελικά φαίνονται μέσα από έναν επίπεδο καθρέπτη. Μ' αυτό το παράδειγμα θέλει να γίνει κατανοητός ο τρόπος που αντιμετωπίζει ο πιτσιρίκος-α στην ηλικία των έξι μηνών το άγνωστο πρόσωπο που του λένε ότι είναι ο εαυτός του όπως φαίνεται στον καθρέπτη.
Κατ' αρχάς αυτό που βλέπει πολλές φορές τον χαροποιεί ή τον απογοητεύει γιατί συγκρίνει την εικόνα αυτή με άλλες παρόμοιες που βλέπει των άλλων παιδιών. Πάντως σίγουρα δεν τον ικανοποιεί απόλυτα, γιατί αυτό που φαίνεται είναι κάτι λίγο μπροστά στα αισθήματα που έχει ή τα ταλέντα που κρύβει. Επίσης η εικόνα που βλέπει δεν είναι πλήρης. Για παράδειγμα λείπει το στήθος της μητέρας που νομίζει ότι είναι δικό του.
Του λένε λοιπόν ότι αυτό το είδωλο δηλαδή ένας άλλος άνθρωπος με ξεχωριστά χαρακτηριστικά από δω και πέρα θα ξέρεις ότι είναι ο εαυτός σου δηλαδή το ΕΓΩ. Δηλαδή αυτό που έβλεπε μέχρι τώρα όχι ολοκληρωμένα και ήξερε ότι αντιπροσωπεύει το ΕΓΩ του, το υπόλοιπο σώμα του εκτός του κεφαλιού του ή την πλάτη του, όπως επίσης το πρόσωπο της μητέρας του ή η αγκαλιά της μητέρας του αλλά και το υπόλοιπο περιβάλλον, καλό ή κακό μέχρι τότε αντιπροσώπευε τον εαυτό του.
Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι όλος ο ορατός κόσμος ήταν ο εαυτός του δηλαδή η υποκειμενική και αντικειμενική πραγματικότητα συνέπιπταν. Προσπαθούσε να αλληλεπιδράσει με το περιβάλλον του κυρίως με την μητέρα και μάθαινε τρόπους να επικοινωνήσει και να βρει έναν τρόπο να καλύπτει τις ανάγκες του. Ήταν το κέντρο του κόσμου και όλοι ασχολούντο με εκείνον-η. Ξαφνικά μαθαίνει ότι δεν ισχύει αυτό αλλά ότι είναι ένα απλό παιδί όπως τα άλλα που βλέπει γύρω του. Και μάλιστα ότι πρέπει να ταυτίσει τον εαυτό του με ένα άγνωστο ξένο σώμα που λένε κάποιοι ότι είναι ο ίδιος.
Στην αρχή παθαίνει σοκ, είναι δύσκολο να το αποδεχθεί, σιγά-σιγά όμως συνηθίζει και ίσως επιστρατεύει τη φαντασία του για να συμπληρώσει τις αδυναμίες της εικόνας του.
Έτσι μπορεί να φαντάζεται ότι έχει ωραίο σώμα ή ότι έχει εντυπωσιακά μαλλιά.
Ο ίδιος ο καθρέπτης είναι κάτι μαγικό...Κατ' αρχάς χάνει τον προσανατολισμό του. Το πίσω γίνεται μπροστά, το δεξιά του φαίνεται ότι είναι αριστερά, ένας απλός τοίχος γυαλιστερός ξαφνικά αποκτάει βάθος. Τα γράμματα φαίνονται ανάποδα. Ότι κάνει το είδωλό του το επαναλαμβάνει όπως στο θέατρο.
Κοιτάζω τον εαυτό μου. Απέναντί μου υπάρχει ένα ζωντανό ξεχωριστό πρόσωπο. Το alter ego μου. Του γελάω, μου γελάει. Μου κάνει γκριμάτσες, του κάνω γκριμάτσες. Κάποια στιγμή μου φαίνεται ότι αυτονομείται καθώς με κοιτάζει και παίρνει μόνος του πρωτοβουλίες. Γιατί με κοίταξε μ' αυτό το ύφος ; Τι ήθελε να μου πει ; Κι αυτή η λάμψη στα μάτια ποιος την πρωτοξεκίνησε ; Εκείνος η εγώ ; Μερικές φορές με επιτιμάει, με κοιτάζει με αυστηρό ύφος, άλλες φορές μου φαίνεται τόσο μικρός και κακόμοιρος που τον υποτιμάω...Είναι η πραγματικότητα αυτό που βλέπω απέναντί μου στον καθρέπτη ή είναι αυτό που θέλω να βλέπω ; Δηλαδή αυτό που ονομάζει ο Λακάν «ιδανικό εγώ».
Μόλις κοιτιέμαι ο εαυτός μου αλλάζει, παίρνει άλλη μορφή, όπως ακριβώς γίνεται σε μια φωτογράφιση. Χαμογελάω, παίρνω πόζα, στήνομαι, τραβάω μέσα την κοιλιά γιατί δεν αντέχω την πραγματικότητα κι έτσι προτιμάω το ψέμα. Το ίδιο γίνεται με τον καθρέπτη. Φαντάζομαι ότι είμαι κάτι διαφορετικό απ' αυτό που είμαι πραγματικά. Συμβαίνει αυτό πιο συχνά στις γυναίκες, σχεδόν πάντα έχουν μια πλαστή εικόνα στο μυαλό τους για το πως τις βλέπουν οι άλλοι.
Ο άνθρωπος δεν είναι μονοδιάστατος. Για να κατανοήσει κάποιος πως ακριβώς είναι, πρέπει να έχει πανοραμική εικόνα του εαυτού, επίσης της κίνησής του, της ομιλίας του, των αντιδράσεών του.
Δεν φτάνει ένα απλό καθρέφτισμα για να διαπιστώσει ποιος είναι. Κι έτσι αναγκαστικά συμπληρώνει τα κενά με τη φαντασία του. Υπερτονίζει τα προτερήματά του και υποβαθμίζει τα ελαττώματά ή το αντίθετο. Γι αυτό τον λόγο ισχύει ότι το είδωλό του δεν είναι αντικειμενική πραγματικότητα αλλά κάτι παραλλαγμένο.
Όταν λοιπόν στην ηλικία των έξι μηνών κοιτιέται στον καθρέπτη και βλέπει έναν ολότελα ξένο να τον κοιτάζει, προσπαθεί να συνειδητοποιήσει τι ακριβώς είναι αυτό απέναντι. Τελικά είναι : 1) Ένας άνθρωπος όπως οι άλλοι 2) Έχει ορισμένα χαρακτηριστικά καλά ή άσχημα που πρέπει ν' αποδεχθεί
3) Όλη η μέχρι τώρα υποκειμενική πραγματικότητα γίνεται πια απέναντι αντικείμενο. Γίνεται πράγμα για παρατήρηση. Έτσι τώρα ξέρει ότι δεν βλέπει μόνο, αλλά βλέπεται. Τα μάτια παίζουν εξαιρετικό ρόλο τώρα.
Μέχρι τώρα δεν ήξερε ότι βλέπει με τα μάτια. Δεν ήξερε ότι όπως βλέπει αυτός βλέπουν και οι άλλοι. Τώρα αυτό αρχίζει και το καταλαβαίνει, μα έτσι αρχίζει ταυτόχρονα και γίνεται τρωτός. Είναι κάτω από επιτήρηση, δεν μπορεί να κάνει κάτι χωρίς να τον δουν. Ότι κάνει, τον παρακολουθούν. Τον επιδοκιμάζουν ή τον αποδοκιμάζουν, μερικές φορές τον τιμωρούν κιόλας. Αρχίζει να μπαίνει σε κανόνες γιατί ένα μάτι πάντα τον παρακολουθάει. Τι κάνει εκεί ; Αυτό είναι κακό ! Μέχρι τώρα ήταν ελεύθερος γιατί δεν ήξερε ότι τον παρακολουθούνε, νόμιζε ότι μπορούσε να κάνει ότι θέλει. Ξαφνικά διαπιστώνει ότι όχι μόνο όταν τον παρακολουθάνε οι άλλοι, αλλά και όταν είναι μόνος του, νιώθει ένα βλέμμα να τον ελέγχει, να τον κρίνει. Είναι το βλέμμα του εαυτού του. Πόση σημασία έχει ένα βλέμμα !
Είναι η πρώτη ομιλία η μη λεκτική. Όλα ξεκινούν με το βλέμμα της μητέρας : Τιμωρητικό, επιτιμητικό, λάγνο, ηδονικό, αυστηρό, κακό, γλυκό, ηλίθιο, έξυπνο, πονηρό, διπλωματικό, υποκριτικό, ζηλόφθονο, ερωτικό. Πόσα μηνύματα στέλνουν στο παιδί τα μάτια !
Το βλέμμα είναι το πρώτο σχολείο. Και σιγά-σιγά έρχονται τα σύμβολα, δηλαδή οι λέξεις, δηλαδή ακουστικές εικόνες που αντιστοιχούν σε έννοιες. Κακό, καλό, μάτια, μύτη, στόμα, αγάπη, φαΐ, γάλα, ωραίο είναι το πρώτο λογοτεχνικό σύμπαν με το οποίο έρχεται σε επαφή ένα παιδί.
Μια ακουστική εικόνα εμπεριέχει μέσα της ποίηση. Κατ' αρχάς μια λέξη έχει μουσικότητα, ρυθμό, έχει συσχέτιση με άλλες λέξεις, μελωδία ή εκκοφαντικό θόρυβο, ομορφιά ή αποκρουστικότητα.
Οι λέξεις είναι μαγικές, έχουν θεραπευτική δράση ή και καμιά φορά πληγώνουν. Επίσης έχουν ιστορία. Έχουν τριβή με την ανθρώπινη ψυχή πολλές φορές για αιώνες. Είναι σαν τα βότσαλα που έχουν λειανθεί απ' τη διάβρωση. Έχουν παράδοση. Έχουν δοκιμαστεί, έχουν χρησιμοποιηθεί με παντοίους τρόπους, είναι μάχιμες, γι αυτό και έχουν αξία.
Κάθε λέξη λοιπόν εδραιώνεται στον εγκέφαλο και συνδέεται με κάποιο συναίσθημα. Αν δε τις συνδυάσεις, τότε φτιάχνεις προτάσεις δηλαδή καθημερινή ομιλία. Οπότε πια περνάς σ' ένα ξεχωριστό κόσμο. Τον κόσμο της γλώσσας. Εκεί που ξεκινάει η γλώσσα, αρχίζουν τα ψέματα, οι παρεξηγήσεις, οι κρυμμένες προθέσεις. Τα μάτια δεν είναι εύκολο να πουν ψέματα. Το στόμα όμως εύκολα πείθει όταν λέει δεν πεινάω (ενώ η αλήθεια είναι ότι η γιαγιά μου έχει δώσει σοκολάτα), ή όταν λέει νυστάζω (ενώ η αλήθεια είναι ότι θέλω να παίξω με τα στρατιωτάκια μου).
Όλος ο ψυχικός κόσμος χτίζεται με λέξεις, με σύμβολα. Γι αυτό η ψυχανάλυση μόνο με λέξεις πραγματώνεται. Ο αναλυόμενος θεραπεύεται με την ομιλία. Ο κόσμος της σκέψης είναι ο κόσμος της γλώσσας. Μπορώ να μιλάω σημαίνει ότι μπορώ να φτιάχνω μέσα μου μια δομή στέρεη που μπορώ να στηριχτώ. Έχω έναν μπούσουλα να κρίνω, ν' αποφασίζω, να δοκιμάζω. Ότι μαθαίνω το λέω από μέσα μου, το αναστοχάζομαι και ότι θέλω να μεταδώσω το λέω πάλι με δικά μου λόγια. Κάθε πράγμα, κάθε έννοια έχει τ' όνομά της, τον συμβολισμό της. Αλλά και ο ίδιος ο συμβολισμός, είναι κι αυτός αντικείμενο στο οποίο πατάνε άλλα χιλιάδες αντικείμενα. Έτσι λέω κάτι και συγχρόνως μιλάω για πολλά άλλα πράγματα, αυτό λέγεται αφαίρεση. Η μητέρα παίζει σ' αυτό ουσιαστικό ρόλο. Διαμεσολαβεί για να δεχθεί το παιδί το όνομά του, όπως και να συμβολίσει το περιβάλλον του. Επίσης του μαθαίνει τις πρώτες λέξεις : μάτι, αυτί, νερό, φαΐ.
